1) Қўшимча вақт нима дегани? Қўшимча иш ҳақини қандай тўлаш керак?

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг (бундан буён матнда Меҳнат кодекси деб юритилади) 124-моддасига биноан "қўшимча вақт ишчи учун белгиланган кунлик иш (сменада) вақтидан ортиқча иш деб ҳисобланади". Ушбу таърифдан келиб чиққан ҳолда, Меҳнат кодексининг 115-моддаси иккинчи қисмининг қоидасини ҳисобга олган ҳолда, иш кунининг 8 (7) соатдан ортиқ иш вақти қўшимча иш ҳисобланади. Агар ходимга Меҳнат кодексининг 116-117-моддаларига мувофиқ қисқартирилган иш вақти тайинланган бўлса, қўшимча иш куни белгиланган қисқартирилган вақтдан ортиқ кунлик иш деб ҳисобланади.

Шу билан бирга, сизнинг эътиборингизни дам олиш ва байрам кунлари иш вақтидан ташқари ишларга тааллуқли эмаслигига қаратамиз.

Ортиқча ишларни ҳисобга олиш вақт жадвалида амалда ишлаган иш вақтининг тегишли сонини ва дақиқаларини ёзиб қўйиш орқали амалга оширилади.

Меҳнат кодексининг 124-моддаси контекстидан келиб чиқиб, иш вақтидан ташқари иш кунини ва вақтини кўрсатган ҳолда иш вақтидан ташқари ишларни жалб қилиш учун иш берувчининг маъмурий далолатномаси (одатда буйруқ) талаб қилинади, шунингдек иш вақтидан ташқари ишларга жалб қилинган ходимнинг розилигини аниқ белгилаб қўйиш керак (ишчининг исми ва бош ҳарфлари этарли) , шунингдек, ушбу ҳужжатнинг тегишли устуни остида унинг розилигини тасдиқловчи шахсий имзо).

Ходимни ортиқча ишларга жалб қилганда, Меҳнат кодексининг 125-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган умумий чекловларни, шунингдек Меҳнат кодексининг 124-моддаси учинчи ва тўртинчи моддаларига мувофиқ махсус (айрим тоифадаги ишчилар учун) кўрсатмаларга амал қилиш керак.

Меҳнат кодексининг 157-моддасига биноан иш вақтидан ташқари иш ҳақи камида икки марта тўланади. Бошқача қилиб айтганда, ортиқча иш соатлари ҳар бир соатлик тариф ставкаси “2” га кўпайтирилади. Бундан ташқари, бухгалтерия тизимида ортиқча иш ҳақи ҳисоблашда акс этади ва алоҳида тўлов тури сифатида олинади. Иш ҳақини ҳисоблаш учун қабул қилинган соатлик тариф ставкаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги томонидан ҳар бир календар йили учун тасдиқланган иш соатлари тақвими билан белгиланадиган ортиқча иш олиб бориладиган ой учун белгиланган ойлик иш вақтининг нормаси асосида белгиланади. Соатлик тариф ставкаси УТС ёки бошқа маошнинг меъёрий тизими томонидан белгиланадиган тариф ставкасини, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 3 июлдаги 339-сонли қарори билан белгиланган мукофотни (рағбатлантириш коеффитсиентини) ўз ичига олади.

Ходимнинг илтимосига биноан иш вақтидан ташқари иш ҳақи қўшимча иш вақтининг сонига мутаносиб миқдорни бериш орқали қопланиши мумкин. Қўшимча иш танаффус билан қопланган тақдирда, бундай иш учун иш ҳақи камида битта миқдорда тўланади. Таъкидлаш жоизки, ходимнинг талабига биноан "компенсатсия вақти" берилиши иш берувчининг зиммасидадир, аммо дам олишнинг аниқ вақти (куни) ходим билан келишилган ҳолда белгиланади ва тегишли маъмурий актда акс эттирилади (1-банднинг 4-қатор).

Иш вақтини режалаштиришда иш вақтидан ташқари иш режалари ҳисобга олинмайди.

2) Тунги соатлар нимани англатади? Буни қайси маҳаллий актларда акс эттириш керак?

Меҳнат кодексининг 122-моддасига биноан, тунги вақт 22.00 дан
6-00 гача.
Ишчиларни тунда ишлашга жалб этишга Меҳнат кодексининг 220, 228 ва 245-моддаларида кўрсатилган чекловлар билан сменали жадвалга мувофиқ йўл қўйилади.

Меҳнат кодексининг 158-моддасига мувофиқ, тунги вақтнинг ҳар бир соати учун тўлов камида бир ярим марта амалга оширилади.

Кечаси тўлов миқдорини аниқлаш учун ходимнинг тариф ставкаси 0,5 факторга кўпайтирилади ва олинган натижа ходимнинг тариф ставкасига қўшилади. Тариф ставкасида, юқорида тавсифланганидек (1-банд), рағбатлантириш коеффитсиенти киритилган.

Кеча иш вақтини ҳисобга олиш иш жадвалида амалда ишлаган тунги иш соатларининг тегишли сонини ёзиб қўйиш орқали амалга оширилади. Бухгалтерия тизимида тунги иш ҳақининг ошиши ҳисоб-китобда акс эттирилади ва иш ҳақининг алоҳида тури сифатида ҳисобланади.

3) Кечаси, иш вақтидан ташқари, дам олиш кунлари ишлайдиган аёллар учун қандай меҳнат чекловлари мавжуд?

Меҳнат кодексининг 2281-моддасига биноан, уч ёшга тўлмаган болалари бўлган ва бюджетдан молиялаштириладиган муассаса ва ташкилотларда ишлайдиган аёлларга ҳафтасига ўттиз беш соатдан кўп бўлмаган қисқартирилган иш вақти берилади. Шу билан бирга, улар кунлик ишнинг тўлиқ давомийлигида бўлгани каби иш ҳақини сақлаб қолишади.

Ушбу қоидани амалга ошириш учун ташкилот тегишли давр учун иш жадвалини белгилаб, тегишли маъмурий актни чиқариши керак. Ушбу маъмурий актни нашр этиш учун асос боланинг туғилганлиги тўғрисидаги гувоҳнома ҳисобланади. Қонун ҳужжатларида ходимдан ариза топшириш талаб этилмаса ҳам, керакли иш тартибини кўрсатган ҳолда ариза бериш тавсия этилади.

4) Иш вақтини аниқ ҳисобга олишни ким амалга ошириши керак? Иш вақтини ва ортиқча иш вақтини қайд қилишнинг ягона шакли борми?

Меҳнат кодексининг 125-моддасига мувофиқ иш берувчи ҳар бир ишчи томонидан ишлаган иш вақтини, шу жумладан ортиқча иш вақтини аниқ қайд қилиши шарт.

Қонун ҳужжатларида вақтни ҳисобга олишнинг ягона шакли кўзда тутилмаган. Ташкилот тегишли бухгалтерия шаклини мустақил равишда ишлаб чиқади ва тасдиқлайди.

Шу билан бирга, бухгалтерия шаклида иш вақтидан ташқари иш вақти, тунда, дам олиш ва таътил кунларида алоҳида ёъналиш (ёки код) сифатида ҳисобга олиниши кераклигига эътибор қаратиш лозим.

5) Ходимларнинг минимал кафолатлари қаерда белгиланган?

Меҳнат кодексининг 4-моддасига мувофиқ, қонунчилик меҳнат муносабатлари соҳасидаги ходимлар учун минимал кафолатларни белгилайди. Ушбу қоидадан келиб чиққан ҳолда жамоавий битимлар ва бошқа маҳаллий меҳнат шартномалари бошқа имтиёзли стандартларни белгилаши мумкин.

Шунга асосланиб, биз дам олиш ва таътил кунлари иш вақтига, иш вақтидан ташқари ишларга ва тунги ишларга тўланадиган қонунда белгиланган миқдордан ортиқча миқдорни аниқ тасаввур қила олмаймиз.
Бундан ташқари, "бюджет интизоми" доирасида, ташкилотингизни бюджет томонидан молиялаштиришни ҳисобга олган ҳолда, қонунда белгиланган меъёрларни қўллашингизни маслаҳат берамиз.

Манба: Ўзбекистон Республикаси камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги