1)    Qo'shimcha vaqt nima degani? Qo'shimcha ish haqini qanday to'lash kerak?

O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining (bundan buyon matnda Mehnat kodeksi deb yuritiladi) 124-moddasiga binoan "qo'shimcha vaqt ishchi uchun belgilangan kunlik ish (smenada) vaqtidan ortiqcha ish deb hisoblanadi". Ushbu ta'rifdan kelib chiqqan holda, Mehnat kodeksining 115-moddasi ikkinchi qismining qoidasini hisobga olgan holda, ish kunining 8 (7) soatdan ortiq ish vaqti qo'shimcha ish hisoblanadi. Agar xodimga Mehnat kodeksining 116-117-moddalariga muvofiq qisqartirilgan ish vaqti tayinlangan bo'lsa, qo'shimcha ish kuni belgilangan qisqartirilgan vaqtdan ortiq kunlik ish deb hisoblanadi.

 Shu bilan birga, sizning e'tiboringizni dam olish va bayram kunlari ish vaqtidan tashqari ishlarga taalluqli emasligiga qaratamiz.

Ortiqcha ishlarni hisobga olish vaqt jadvalida amalda ishlagan ish vaqtining tegishli sonini va daqiqalarini yozib qo'yish orqali amalga oshiriladi.

Mehnat kodeksining 124-moddasi kontekstidan kelib chiqib, ish vaqtidan tashqari ish kunini va vaqtini ko'rsatgan holda ish vaqtidan tashqari ishlarni jalb qilish uchun ish beruvchining ma'muriy dalolatnomasi (odatda buyruq) talab qilinadi, shuningdek ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb qilingan xodimning roziligini aniq belgilab qo'yish kerak (ishchining ismi va bosh harflari etarli) , shuningdek, ushbu hujjatning tegishli ustuni ostida uning roziligini tasdiqlovchi shaxsiy imzo).

Xodimni ortiqcha ishlarga jalb qilganda, Mehnat kodeksining 125-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan umumiy cheklovlarni, shuningdek Mehnat kodeksining 124-moddasi uchinchi va to'rtinchi moddalariga muvofiq maxsus (ayrim toifadagi ishchilar uchun) ko'rsatmalarga amal qilish kerak.

Mehnat kodeksining 157-moddasiga binoan ish vaqtidan tashqari ish haqi kamida ikki marta to'lanadi. Boshqacha qilib aytganda, ortiqcha ish soatlari har bir soatlik tarif stavkasi “2” ga ko'paytiriladi. Bundan tashqari, buxgalteriya tizimida ortiqcha ish haqi hisoblashda aks etadi va alohida to'lov turi sifatida olinadi. Ish haqini hisoblash uchun qabul qilingan soatlik tarif stavkasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan har bir kalendar yili uchun tasdiqlangan ish soatlari taqvimi bilan belgilanadigan ortiqcha ish olib boriladigan oy uchun belgilangan oylik ish vaqtining normasi asosida belgilanadi. Soatlik tarif stavkasi UTS yoki boshqa maoshning me'yoriy tizimi tomonidan belgilanadigan tarif stavkasini, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 3 iyuldagi 339-sonli qarori bilan belgilangan mukofotni (rag'batlantirish koeffitsientini) o'z ichiga oladi.

Xodimning iltimosiga binoan ish vaqtidan tashqari ish haqi qo'shimcha ish vaqtining soniga mutanosib miqdorni berish orqali qoplanishi mumkin. Qo'shimcha ish tanaffus bilan qoplangan taqdirda, bunday ish uchun ish haqi kamida bitta miqdorda to'lanadi. Ta'kidlash joizki, xodimning talabiga binoan "kompensatsiya vaqti" berilishi ish beruvchining zimmasidadir, ammo dam olishning aniq vaqti (kuni) xodim bilan kelishilgan holda belgilanadi va tegishli ma'muriy aktda aks ettiriladi (1-bandning 4-qator).

Ish vaqtini rejalashtirishda ish vaqtidan tashqari ish rejalari hisobga olinmaydi.

2) Tungi soatlar nimani anglatadi? Buni qaysi mahalliy aktlarda aks ettirish kerak?

 Mehnat kodeksining 122-moddasiga binoan, tungi vaqt 22.00 dan 6-00 gacha.

Ishchilarni tunda ishlashga jalb etishga Mehnat kodeksining 220, 228 va 245-moddalarida ko'rsatilgan cheklovlar bilan smenali jadvalga muvofiq yo'l qo'yiladi.

Mehnat kodeksining 158-moddasiga muvofiq, tungi vaqtning har bir soati uchun to'lov kamida bir yarim marta amalga oshiriladi.

Kechasi to'lov miqdorini aniqlash uchun xodimning tarif stavkasi 0,5 faktorga ko'paytiriladi va olingan natija xodimning tarif stavkasiga qo'shiladi. Tarif stavkasida, yuqorida tavsiflanganidek (1-band), rag'batlantirish koeffitsienti kiritilgan.

Kecha ish vaqtini hisobga olish ish jadvalida amalda ishlagan tungi ish soatlarining tegishli sonini yozib qo'yish orqali amalga oshiriladi. Buxgalteriya tizimida tungi ish haqining oshishi hisob-kitobda aks ettiriladi va ish haqining alohida turi sifatida hisoblanadi.

3) Kechasi, ish vaqtidan tashqari, dam olish kunlari ishlaydigan ayollar uchun qanday mehnat cheklovlari mavjud?

 Mehnat kodeksining 2281-moddasiga binoan, uch yoshga to'lmagan bolalari bo'lgan va byudjetdan moliyalashtiriladigan muassasa va tashkilotlarda ishlaydigan ayollarga haftasiga o'ttiz besh soatdan ko'p bo'lmagan qisqartirilgan ish vaqti beriladi. Shu bilan birga, ular kunlik ishning to'liq davomiyligida bo'lgani kabi ish haqini saqlab qolishadi.

Ushbu qoidani amalga oshirish uchun tashkilot tegishli davr uchun ish jadvalini belgilab, tegishli ma'muriy aktni chiqarishi kerak. Ushbu ma'muriy aktni nashr etish uchun asos bolaning tug'ilganligi to'g'risidagi guvohnoma hisoblanadi. Qonun hujjatlarida xodimdan ariza topshirish talab etilmasa ham, kerakli ish tartibini ko'rsatgan holda ariza berish tavsiya etiladi.

4) Ish vaqtini aniq hisobga olishni kim amalga oshirishi kerak? Ish vaqtini va ortiqcha ish vaqtini qayd qilishning yagona shakli bormi?

Mehnat kodeksining 125-moddasiga muvofiq ish beruvchi har bir ishchi tomonidan ishlagan ish vaqtini, shu jumladan ortiqcha ish vaqtini aniq qayd qilishi shart.

Qonun hujjatlarida vaqtni hisobga olishning yagona shakli ko'zda tutilmagan. Tashkilot tegishli buxgalteriya shaklini mustaqil ravishda ishlab chiqadi va tasdiqlaydi.

Shu bilan birga, buxgalteriya shaklida ish vaqtidan tashqari ish vaqti, tunda, dam olish va ta'til kunlarida alohida yo'nalish (yoki kod) sifatida hisobga olinishi kerakligiga e'tibor qaratish lozim.

5) Xodimlarning minimal kafolatlari qayerda belgilangan?

Mehnat kodeksining 4-moddasiga muvofiq, qonunchilik mehnat munosabatlari sohasidagi xodimlar uchun minimal kafolatlarni belgilaydi. Ushbu qoidadan kelib chiqqan holda jamoaviy bitimlar va boshqa mahalliy mehnat shartnomalari boshqa imtiyozli standartlarni belgilashi mumkin.    

Shunga asoslanib, biz dam olish va ta'til kunlari ish vaqtiga, ish vaqtidan tashqari ishlarga va tungi ishlarga to'lanadigan qonunda belgilangan miqdordan ortiqcha miqdorni aniq tasavvur qila olmaymiz.

Bundan tashqari, "byudjet intizomi" doirasida, tashkilotingizni byudjet tomonidan moliyalashtirishni hisobga olgan holda, qonunda belgilangan me'yorlarni qo'llashingizni maslahat beramiz.